بازار مسکن بعد از حمله اسرائیل به کدام سمت و سو می رود؟

حسین عبده‌‌‌تبریزی، صاحب‌نظر ارشد اقتصاد مسکن و بخش ساختمان، روز گذشته یک تحلیل مکتوب درباره «شرایط بازار ملک پس‌‌‌از شروع جنگ ۱۲روزه» ارائه داد که در آن، ضمن بررسی «مختصات رکود فعلی مسکن و عقبه این رکود»، ۳ توصیه کلیدی نیز به بازیگران این بخش برای «نحوه گذار از شرایط جنگی حاکم بر بازار ملک» مطرح شده است.

خانه‌‌‌هایی در انتظار اعتماد: مسکن قربانی ریسک سیاسی

روز شنبه، ۷ تیر ۱۴۰۴، بازار سرمایه‌‌ ایران در اولین روز بازگشایی پس از جنگ ۱۲روزه ایران و اسرائیل، یکی از روزهای کم‌‌‌رمق خود را تجربه کرد. شاخص کل با وجود فضای بسیار منفی حاکم، فقط حدود ۲‌درصد کاهش یافت، چرا که حجم معاملات پایین ماند. خریداران چندانی در بازار دیده نمی‌‌‌شدند. اکثر نمادها با فشار فروش مواجه بودند و تنها تعداد انگشت‌‌‌شماری از سهم‌‌‌های کوچک و پرریسک به شکل هیجانی در محدوده‌‌ مثبت معامله شدند.

با این حال، به گمان این جانب، وضعیت بازار مسکن که شاخص رسمی و روزانه‌‌‌ای مانند بورس ندارد، به‌‌‌مراتب بغرنج‌‌‌تر است. رکود در این بازار ‌‌‌تنها پس از جنگ اخیر تشدید نشده، بلکه در طول دو تا سه سال گذشته این رکود نیز به‌‌‌صورت پایدار و ساختاری ادامه داشته است؛ رکودی عمیق که کمتر نشانه‌‌‌ای از خروج از آن دیده می‌شود. در این نوشته‌‌ کوتاه بررسی می‌‌‌کنیم چرا در شرایطی که ریسک سیاسی در کشوری افزایش می‌‌‌یابد، وضعیت بازار مسکن به‌‌‌مراتب وخیم‌‌‌تر از دیگر بازارها می‌شود. 

مسکن کالایی است با ماهیت سرمایه‌گذاری بلندمدت، نقدشوندگی پایین و نیازمند منابع مالی سنگین. به‌‌‌همین دلیل، در شرایط بی‌‌‌ثباتی سیاسی، خانوارها و سرمایه‌گذاران تمایل خود را برای ورود به این بازار از دست می‌دهند. نااطمینانی درباره‌‌ آینده، ترس از تخریب دارایی‌‌‌ها، احتمال سرکوب قیمتی یا تصویب مالیات‌‌‌های جدید، و ابهام نسبت به ثبات اقتصادی، همگی موجب می‌‌‌شوند تقاضای مصرفی و سرمایه‌‌‌ای برای مسکن به‌‌‌طور هم‌‌‌زمان کاهش یابد. حتی کسانی که توانایی مالی دارند، در چنین شرایطی ترجیح می‌دهند منابع خود را در دارایی‌‌‌های سیال‌‌‌تر مانند طلا، ارز یا املاک خارج از کشور نگهداری کنند.

یکی از دلایل اصلی شدت‌‌‌یافتن رکود مسکن در شرایط افزایش ریسک سیاسی، اختلال در تامین مالی است. پروژه‌‌‌های ساختمانی و همچنین خرید واحدهای مسکونی وابستگی زیادی به تسهیلات بانکی دارند، اما در سال‌های اخیر، عملا امکان دریافت وام موثر برای خرید یا ساخت مسکن وجود نداشته است. سقف تسهیلات، نسبت به قیمت مسکن بسیار پایین مانده و نرخ بهره و شرایط بازپرداخت نیز از توان اقشار متوسط خارج بوده است. در فضای نااطمینانی دو سه سال اخیر، بانک‌ها نیز تمایل خود را برای اعطای وام‌‌‌های بلندمدت از دست دادند و منابع خود را به سمت دارایی‌‌‌های کم‌‌‌ریسک‌‌‌تر هدایت کرده‌‌‌اند. بدیهی است که وقوع جنگ ۱۲ روزه‌‌ جاری، سطح تسهیلات در این بخش را عملا به صفر می‌‌‌رساند.

خانوارهایی که با هدف سکونت به دنبال خرید خانه هستند، به ‌‌‌دلیل ابهام نسبت به آینده‌‌ معیشتی، شغل و تورم، تصمیم‌گیری را به تعویق می‌‌‌اندازند. همزمان، سرمایه‌گذارانی که در سال‌های گذشته با انگیزه‌‌ حفظ ارزش پول یا کسب بازده از اجاره و رشد قیمت وارد بازار می‌‌‌شدند، در برابر متغیرهایی چون تهدیدهای سیاسی، احتمال سرکوب قیمتی، اعمال مالیات‌‌‌های جدید یا محدودیت‌های مالکیت، انگیزه‌‌ خود را از دست می‌دهند. در نتیجه، بازار با کاهش شدید تقاضا مواجه می‌شود؛ تقاضایی که در ظاهر وجود دارد، اما به علت نااطمینانی، وارد عمل نمی‌شود. این «تقاضای معلق» یکی از نشانه‌‌‌های رکود در بازارهای دارای ریسک بالاست و موجب قفل‌‌‌شدن معاملات و ایستایی در کل چرخه‌‌ تولید و عرضه می‌شود.

رکودی که در بازار مسکن شکل می‌گیرد، معمولا با رکودهای کوتاه‌‌‌مدت در بازارهای مالی مانند بورس تفاوت اساسی دارد. رکود بورس ممکن است با تغییر سیاست پولی، تعدیل انتظارات یا موج جدید نقدینگی تا حدی ترمیم شود، اما رکود مسکن به‌‌‌دلیل ماهیت بلندمدت، غیرسیَال، و وابسته به ساختارهای اعتباری، معمولا به شکل مزمن و فرسایشی باقی می‌‌‌ماند. برخلاف بازار سرمایه که هر روز داده‌‌‌ها و قیمت‌های آن ثبت و رصد می‌شود، در بازار مسکن، اطلاعات رسمی و به‌‌‌روز وجود ندارد و به‌‌‌همین دلیل، عمق رکود گاه از نگاه سیاستگذاران نیز پنهان می‌‌‌ماند. در عمل اما این رکود، اثر خود را بر صنایع مرتبط با ساختمان، اشتغال، جریان نقدینگی خانوارها و حتی امید به آینده، به‌‌‌وضوح آشکار می‌‌‌سازد. 

نمونه‌‌‌های جهانی متعددی وجود دارد که نشان می‌دهند ریسک سیاسی، بازار مسکن را موقتا زمین‌‌‌گیر می‌کند، اما پس از بازگشت نسبی ثبات، بازار بازیابی می‌شود. در مصر پس از انقلاب ۲۰۱۱، قیمت مسکن در قاهره به‌‌‌شدت افت کرد، اما پس از چند سال و با بازسازی ثبات سیاسی، بازار دوباره رونق گرفت. در ونزوئلا، سقوط قیمت مسکن در دوره‌‌ تورم افسارگسیخته و سقوط دولت‌‌‌های محلی، بازار را کاملا فلج کرد، اما در مناطقی که مهاجرپذیر بودند، با ثبات نسبی، رشد مجدد آغاز شد. در اوکراین، پس از اشغال کریمه در ۲۰۱۴، بازار املاک دچار سقوط شد، اما با بازسازی اقتصادی، بخشی از آن احیا شد تا دوباره با جنگ ۲۰۲۲ دچار افتی دیگر شود. در ترکیه نیز پس از کودتای نافرجام ۲۰۱۶ و بحران ارزی ۲۰۱۸، بازار مسکن برای مدتی افت کرد، اما دولت با تسهیلات مالی و تورم بالا، روند قیمتی را برگرداند. این مثال‌‌‌ها یادآور می‌‌‌شوند که بازار مسکن، هرچند در برابر شوک‌‌‌های سیاسی آسیب‌‌‌پذیر است، اما در بلندمدت تابع پویایی‌‌‌های اقتصاد کلان، رشد جمعیت و رفتار انتظاری جامعه باقی می‌‌‌ماند.

تجربه‌‌ تاریخی خود کشور ایران در سال‌های پس از انقلاب ۱۳۵۷ و آغاز جنگ تحمیلی، مثال روشنی از اثر موقت افزایش ریسک سیاسی بر بازار مسکن است. در آن مقاطع، قیمت مسکن با شوک شدیدی مواجه شد؛ بسیاری از دارایی‌‌‌ها از ارزش افتادند و معاملات متوقف شدند. اما با وجود فضای امنیتی، مصادره‌‌ اموال، مهاجرت و جنگ، بازار مسکن در فاصله‌‌ دو تا سه سال به تعادل بازگشت و قیمت‌ها نه‌‌‌تنها بازیابی شد، بلکه در دوره‌‌‌ای از تورم عمومی، رو به رشد نهاد. باید توجه داشت که آن دوران، از نظر تورم عمومی و عمق بازارهای مالی، وضعیت، قابل‌‌‌مقایسه با امروز نبود. با این حال، ماهیت دارایی ملکی به‌‌‌عنوان پناهگاه سرمایه، در آن وقایع بار دیگر قدرت خود را نشان داد.

بررسی تجربه‌‌ ایران در سال‌های اخیر نشان می‌دهد که ریشه‌‌ رکود بخش مسکن صرفا در متغیرهای اقتصادی مانند نرخ بهره یا هزینه‌‌ ساخت نیست، بلکه در سطحی بالاتر، با فضای کلی ریسک کشور گره خورده است. تا زمانی که نااطمینانی سیاسی، نگرانی‌های امنیتی و چشم‌‌‌انداز تیره‌‌ تعاملات بین‌المللی بر فضای تصمیم‌گیری سایه افکنده‌‌‌اند، هیچ بسته‌‌ حمایتی یا تسهیلاتی موجب رونق پایدار در بازار مسکن نمی‌شود. بازگرداندن جان به این بازار، نیازمند چیزی فراتر از وام و مشوق مالی است؛ نیازمند کاهش ریسک سیاسی (کشور) است؛ کالایی که فعلا در دسترس نیست. 

سرمایه‌گذاران ملکی در شرایط فعلی باید با واقع‌‌‌بینی به بازار نگاه کنند. فروش ملک به‌‌‌شدت دشوار شده، حجم معاملات افت چشمگیر داشته و تخفیف‌‌‌های سنگین نیز تضمینی برای نقدشوندگی نیست. این رکود روانی و معاملاتی شاید ماه‌‌‌ها و حتی یک‌‌‌دو سال ادامه یابد، اما این نباید با کاهش دائمی ارزش دارایی اشتباه گرفته شود. 

سرمایه‌گذاری در مسکن ذاتا بلندمدت است و تصمیم‌‌‌های هیجانی در کف بازار، معمولا منجر به زیان‌‌‌های جبران‌‌‌ناپذیر می‌شود. صندوق‌های سرمایه‌گذاری حوزه‌‌ مسکن نیز، که هنوز تعدادشان در ایران محدود است، باید با همین منطق اداره شوند. دارندگان واحدهای این صندوق‌ها بهتر است از فروش شتاب‌‌‌زده خودداری کنند و ساختار سرمایه‌گذاری را برای دوره‌‌‌ای طولانی‌‌‌تر تنظیم کنند.