جبرئیل؛ فرشته مقرب را بشناسید

جبرئیل یکی از فرشته های مهم و مشهور ادیان ابراهیمی به خصوص اسلام است. این ملک مقرب نه تنها نقشی محوری در ابلاغ پیام الهی به پیامبر اسلام (ص) ایفا کرده، بلکه در طول تاریخ ادیان ابراهیمی، به عنوان فرشتۀ ارتباط با خدا و ارسال وحی شناخته شده است.

ریشه‌ لغوی واژه «جبرئیل» و تاریخچه اش

کلمه «جبرئیل» ریشه در زبان‌های سامی کهن دارد. این نام ترکیبی از دو بخش است: جبر (Gabr/Jabr)  به معنای مرد، قهرمان، خادم یا بنده و اِل یا ایل (El/Il) که نامی باستانی است در زبان های سامی شمال غربی (عبری و فنیقی) برای نامیدن خدای برتر و رب العالمین. لفظ «الوهیم» کتاب مقدس یا تنخ نیز از همین لفظ ال می آید. بنابراین،  معنای تحت اللفظی "جبرئیل" را می‌توان "خادم خدا" یا "مرد خدا" دانست که همگی بر بندگی مطلق و ارتباط ویژه با ذات الهی تأکید دارند.

در کتاب مقدس نام «جبرئیل» به صورت «گَوری‌اِل» (Gavri'el) آمده که دقیقاً هم‌ریشه با جبرئیل عربی است. در کتاب دانیال نام جبرئیل به عنوان ملکی که وظیفه اش تفسیر رؤیاها است آمده است. در عهد جدید نیز نام جبرئیل به عنوان بشارت دهنده خبر خوش آمده است. در انجیل لوقا جبرئیل به عنوان بشارت‌ دهنده تولد یحیی و عیسی (ع) معرفی می شود. این امر نشان ‌دهنده تداوم نقش و نام جبرئیل به عنوان فرشته وحی و پیام ‌رسان در سنت ابراهیمی است.

جبرئیل در قرآن؛ فرشته وحی و همراه همیشگی پیامبر (ص)

قرآن کریم، جبرئیل را با نام یا صفاتش بارها مورد اشاره قرار داده و جایگاه رفیع او را تثبیت کرده است. مهم ‌ترین و صریح‌ ترین نقش جبرئیل در قرآن، «ابلاغ وحی الهی به پیامبر اسلام (ص)» است.

    *   سوره بقره (آیه 97): قُلْ مَن کَانَ عَدُوًّا لِّجِبْرِیلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَىٰ قَلْبِکَ بِإِذْنِ اللَّهِ مُصَدِّقًا لِّمَا بَیْنَ یَدَیْهِ وَهُدًى وَبُشْرَىٰ لِلْمُؤْمِنِینَ - "بگو: هر کس دشمن جبرئیل باشد [بداند] که او به فرمان خدا [این قرآن را] بر دل تو نازل کرده است، در حالی که [کتاب‌های] پیشین را تصدیق می‌کند و برای مؤمنان رهنمود و بشارت است."

به جز این، قرآن کریم جبرئیل را با القابی چون «روح القدس» (روح پاک - سوره بقره:87، 253؛ سوره مائده:110)، «الروح الامین» (روح امین - سوره شعراء:193)، «رسول کریم» (فرستاده‌ای ارجمند - سوره تکویر:19)، «شدید القوی» (بسیار نیرومند - سوره نجم:5) و «ذو مره» (صاحب قدرت و کمال - سوره نجم:6) می ‌ستاید.

جبرئیل در احادیث نبوی و روایات اهل بیت (علیهم السلام)

احادیث نبوی و روایات اهل بیت (ع) تصویر بسیار غنی‌ تر و گسترده‌ تری از وظایف و صفات جبرئیل ارائه می ‌دهند. مهم ترین صفات و کارکردهای این ملک مقرب در احادیث بدین شرح هستند:

1.  نزول وحی: احادیث متعددی جزئیات اولین نزول جبرئیل در غار حرا و نیز نحوه نزول تدریجی قرآن توسط او بر پیامبر (ص) را شرح می‌ دهند. طبق این احادیث، جبرئیل حامل آیات و گاه تفسیر و تأویل آنها بوده است.

2. معلم و مرشد پیامبر (ص): جبرئیل تنها حامل وحی نبوده بلکه معلم و راهنمای پیامبر (ص) نیز بوده است. او احکام شرعی (مانند نحوه وضو، نماز، حج)، اخلاق، تفسیر قرآن و ... را به ایشان می ‌آموخت.

3. حافظ و پشتیبان: احادیث اشاره می ‌کنند که جبرئیل در لحظات دشوار زندگی پیامبر (ص)، مانند شب معراج، هجرت به مدینه و جنگ ‌ها و غزوات، همراه و حامی ایشان بوده است.

4.  ابلاغ پیام‌های خاص: جبرئیل مأموریت داشت تا پیام‌ های ویژه الهی را به پیامبر (ص) ابلاغ کند، مانند خبر فتح مکه، بشارت بهشت به شهدای اُحُد، و خبر رحلت پیامبر (ص).

5. ارتباط با سایر انبیاء: احادیث تأکید می‌ کنند که جبرئیل واسطه وحی برای بسیاری از پیامبران پیشین، از جمله آدم، نوح، ابراهیم، موسی و عیسی (علیهم‌السلام) بوده است.

6.  ویژگی‌های ظاهری و باطنی: برخی احادیث به توصیف شکل حقیقی جبرئیل (مثلا با 600 بال که افق را می‌ پوشاند) یا شکل انسانی او هنگام نزول پرداخته ‌اند. با این حال، طبق روایات اصلی و مهم تر، جبرئیل، مانند تمام فرشتگان، مخلوقی نورانی است که از جنس ماده نیست، دارای جنسیت نیست و معصوم از گناه است و به همین دلیل، شکل مادی هم ندارد. البته باید در نظر داشت که اعتقاد به الوهیت جبرئیل یا پرستش او، شرک محض است و او مخلوق الهی است و نباید پرستیده شود.

7.  نزول در شب قدر: بر اساس احادیث فراوان، جبرئیل همراه با گروهی از فرشتگان، در شب‌های قدر (به ویژه شب بیست‌وسوم رمضان) بر زمین نزول می‌ کند و امور یک سال را تقدیر می‌ نماید.

8.  مقام نزد خدا: روایات بر جایگاه بسیار بلند جبرئیل نزد خداوند تأکید دارند و او را یکی از مقرب ‌ترین فرشتگان می ‌دانند.

در برخی احادیث، جبرئیل برخی وظایف «آسمانی» و ماوراءالطبیعی و کیهانی هم دارد که بدین شرح است:

- مدیریت امور فرشتگان: برخی روایات و تفاسیر، جبرئیل را به عنوان رئیس فرشتگان یا حداقل یکی از ارکان اصلی نظام ملکوتی کیهانی معرفی می ‌کنند که در اجرای فرامین الهی به سایر فرشتگان کمک می ‌کند.

-   نفخ صور: گرچه قرآن صریحاً نازل‌کننده نفخ صور را "اسرافیل" معرفی می ‌کند (زمر:68)، برخی تفاسیر و احادیث، جبرئیل را در کنار میکائیل و اسرافیل در این امر مهم سهیم می ‌دانند یا او را مسئول نفخ دوم (نفخه بعث) معرفی می ‌کنند.

قبض ارواح انبیاء و اولیاء: بر اساس احادیث، جبرئیل مأموریت قبض روح پیامبران و برخی افراد بسیار خاص و بزرگ را بر عهده دارد.

- یاری مؤمنان: احادیث اشاره می ‌کنند که جبرئیل به همراه میکائیل در نبردهای مؤمنان (مانند بدر) به یاری آنان آمده است. همچنین، طبق برخی روایات، جبرئیل در لحظات عبادت و دعا، حضور معنوی داشته و در کنار مومن می نشیند.

- حامل عرش: برخی آیات (حاقه:17) و احادیث، جبرئیل را در شمار حاملان عرش الهی (به همراه میکائیل، اسرافیل و عزرائیل) ذکر کرده‌اند.

- تنزیل رحمت و عذاب: طبق برخی روایات، جبرئیل مأمور نزول رحمت خاص الهی بر گروهی یا عذاب بر قومی گنهکار است.

لازم به ذکر است که در جزئیات صفات جبرئیل مانند نقش دقیق در قبض ارواح یا نفخ صور و نیز در اهمیت برخی احادیث خاص، تفاوت‌های ظریفی بین دیدگاه‌ های مذاهب اسلامی وجود دارد. مع الوصف، جایگاه محوری جبرئیل به عنوان «فرشته وحی» مورد اتفاق همه مذاهب اسلامی است.

جبرئیل در فلسفه اسلامی

نزد فیلسوفان اسلامی به خصوص فیلسوفان نوافلاطونی که به نظام طولی عالم اعتقاد داشته و هم زمان معتقد بودند، کلام الهی معانی مختلف و لایه لایه داشته و باید این آیات را بسته به سطح درک مخاطب «تاویل» کرد، جبرئیل واسطه وجودی خداوند و عالم است و از آنجا که خداوند واحد محض و عالم جسم کثرت محض است و کثرت محض از واحد محض به وجود نمی آید، جبرئیل که همان عقل اول است، واسطه خلق عالم توسط خداوند می شود و به همین دلیل، جبرئیل حتی در وجود (نه فقط وحی) واسطه عالم با خداوند است و بسیاری برای شناخت خداوند باید ابتدا او را بشناسند. فیلسوفان اسلامی تلاش زیادی دارند که عقل نوافلاطونی را با جبرئیل یکی بدانند و به نوعی میان تفکر اسلامی و یونانی پیوند بزنند.